Η μεταμόρφωση μιας πόλης

Η αλήθεια είναι ότι για την ιστορία της πόλης μας, οι περισσότεροι από μας γνωρίζουμε λίγα και μάλιστα πολλά από αυτά είναι συγκεχυμένα ή και θολά. Η Θεσσαλονίκη, όπως τώρα την ξέρουμε είναι σχετικά μια καινούργια πόλη και διαφέρει πολύ οικιστικά, πολιτισμικά και κυρίως πληθυσμιακά σε σχέση με την μορφή που είχε πριν από 70 χρόνια. Τα 70 χρόνια μπορεί να σας φαίνονται πολλά αλλά για το ιστορικό γίγνεσθαι είναι κυριολεκτικά μια στιγμή, είναι μόλις χθες. Με αφορμή το παρακάτω εκπληκτικό βίντεο που βρήκα τυχαία στο διαδίκτυο (https://www.facebook.com/groups/oldthessaloniki ) έκανα μια πρόχειρη και επιφανειακή ιστορική αναδρομή για αγαπημένη μας πόλη που τόσα λίγα ξέρουμε γι' αυτήν.  

 

 
 Η πόλη μας, πριν από 100 σχεδόν χρόνια που απελευθερώθηκε από τους Τούρκους ήταν μια τελείως άλλη πόλη.

Ο πληθυσμός της, στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου  (1870-1910) σύμφωνα με τον Γ.Θ. Βαφόπουλο ήταν 160.000 από τους οποίους οι μισοί σχεδόν ήταν Εβραίοι, οι 30.000 ήταν Έλληνες, 35.000 ήταν Τούρκοι και περίπου 15.000 ήταν ένα μωσαϊκό λαών όπως Βούλγαροι, Αρμένιοι, Αρβανίτες, Βλάχοι, δυτικοευρωπαίοι.

Δηλαδή οι Έλληνες ήταν η μειοψηφία και η Θεσσαλονίκη ήταν μια κοσμοπολίτικη, πολυπολιτισμική πόλη, κέντρο επικοινωνίας και ανταλλαγής πολιτισμού ανατολής και δύσης.
 

Οι παρακάτω πίνακες για τον Πληθυσμό της πόλης είναι ενδεικτικοί.

Πληθυσμιακή αύξηση της Θεσσαλονίκης κατά τα έτη : 1870-1920
1870	80.000
1880	90.000
1890	120.000
1905	135.000
1913	158.000
1916	165.000
1920	174.000
Πηγή:Φ. Μπωζούρ,Ι. Χασιώτης,E.Reclus,Ubini,Σχοινάς, Απογραφή:Χιλμή Πασά, Επίσημη ελλην. απογραφή, Λουκάτος

Έτος	Σύνολο	Έλληνες	Ισραηλίτες	Μουσουλμάνοι	Άλλοι
1880	90.000	-	-	-	-
1890	120.000	-	-	-	5.000
1900	158.000	30.000	90.000	30.000
1912	160.000	39.000	60.000	45.000	10.000

  Βλ. Risal : ε.α. , σελ. 135
Βλ. Δ. Ρακτιβάν : ";έγγραφα " . Μοσκώφ Κ. , Θεσσαλονίκη - τομή της μεταπρατικής πόλης , τόμος Α', εκδ. Στοχαστής , Αθήνα 1978 , σ. 10

• Ημερομηνία ορόσημο για την πόλη ήταν η 18η Αυγούστου του 1917, ήταν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της πόλης, τη μέρα εκείνη ξέσπασε μια καταστροφική πυρκαγιά που αφάνισε όλο το ιστορικό κέντρο της πόλης.

Η πυρκαγιά μέσα σε 32 ώρες έκαψε 9.500 σπίτια σε έκταση 1.000.000 m2 και άφησε άστεγα πάνω από 70.000 άτομα, σχεδόν το μισό πληθυσμό. Οικονομικές και εμπορικές λειτουργίες, διοικητικές υπηρεσίες, χώροι αναψυχής και τα σημαντικότερα πνευματικά και θρησκευτικά ιδρύματα των εθνο-θρησκευτικών κοινοτήτων μαζί με τα αρχεία τους καταστράφηκαν ολοσχερώς.

•  Μετά τον αιματηρό και επώδυνο ΕλληνοΤουρκικό πόλεμο που έληξε το 1923 με ταπεινωτική ήττα για την Ελλάδα η πόλη άλλαξε και πάλι μορφή με την υποδοχή των προσφύγων της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Καράβια με εξαθλιωμένους, ρακένδυτους, πεινασμένους και άρρωστους πρόσφυγες από την Ιωνία, την Καππαδοκία, την ανατολική Θράκη, την Κωνσταντινούπολη, τον Πόντο.

Ταυτόχρονα, ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της πόλης (σχεδόν το 1/4 του πληθυσμού της πόλης) που είναι μουσουλμάνοι και θεωρούνται Τούρκοι εγκαταλείπουν αναγκαστικά την πόλη, αφού ανταλλάσσονται με τους Χριστιανούς πρόσφυγες που έρχονται από την Μικρά Ασία.
Είναι από τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών που έχουν γίνει αφού οι δυο εμπόλεμες πλευρές ανταλλάσσουν τους πληθυσμούς και τις περιουσίες που είχε ο κάθε λαός.
Οι Έλληνες της Μ. Ασίας, στην αρχή εγκαθίστανται σε κέντρα υποδοχής (σχολεία, εκκλησίες, στρατόπεδα προσφύγων) και μετά, σταδιακά εγκαθίστανται είτε σε σπίτια που άφησαν οι Τούρκοι που έφυγαν (κυρίως στην άνω πόλη), είτε σε ακατοίκητες περιοχές, φτιάχνοντας τις καινούργιες προσφυγικές συνοικίες  όπως είναι η Τούμπα, η Καλαμαριά, η Σταυρούπολη, οι Αμπελόκηποι, η Πολίχνη, η Νέα Ευκαρπία.
 
Ο πληθυσμός της πόλης, βίαια και χωρίς να είναι προετοιμασμένες οι δομές και η οργάνωση της πόλης αυξάνεται κατά 100.000.
Οι πρόσφυγες, όπως γίνεται συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις και παρά το ότι ήταν Έλληνες, αντιμετωπίζονται με περιφρόνηση και ρατσισμό από τους ντόπιους με την έκφραση "Τουρκόσποροι" να τους συνοδεύει σε κάθε τους παρουσία στην καθημερινή ζωή.
 



• Η επομένη φάση, ορόσημο για την πόλη ήταν ο Β' παγκόσμιος πόλεμος και το πογκρόμ  της κοινότητας των Εβραίων από τους ναζί κατακτητές.

Την εποχή εκείνη, η Εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε 53.000 κατοίκους.

Στις 11 Ιουλίου του 1942 οι ναζί κατακτητές, στα πλαίσια της φυλετικής κάθαρσης που επέβαλαν σ' όλη την Ευρώπη συγκέντρωσαν το 96% του εβραϊκού πληθυσμού, 46.091 συμπολίτες μας και τους έστειλα στα κρεματόρια του Άουσβιτς όπου ελάχιστοι επιβίωσαν.

Μόνο 1950 επέστρεψαν και βρήκαν τις περισσότερες από τις εξήντα συναγωγές τους κατεστραμμένες, το νεκροταφείο τους συλημένο και τα σχολεία τους ερειπωμένα

Η Θεσσαλονίκη, μετά τον πόλεμο πληθυσμιακά, παίρνει τη σημερινή της μορφή καθώς ο πληθυσμός είναι πλέον αμιγής, αποτελείται στην συντριπτική τους πλειοψηφία από Έλληνες.

    

Η Θεσσαλονίκη, μετά τον πόλεμο και λόγω της συνθήκης της Γιάλτα (δημιουργία ζωνών επιρροής και μοίρασμα του κόσμου δεν δυο αντίθετους πολιτικούς πόλους) χάνει την "ενδοχώρα" της, δηλαδή τα Βαλκάνια που τα προηγούμενα χρόνια ήταν το κέντρο της.

Σχετικά παρακμάζει οικονομικά, γίνεται από κοσμοπολίτισσα πόλη, "φτωχομάνα", η πόλη των προσφύγων, της φτώχειας και σε ένα μεγάλο βαθμό η πόλη της γκρίνιας και των παραπόνων απέναντι στο υδροκέφαλο κέντρο.

Η οικιστική της ανάπτυξη είναι όμως μεγάλη, η νέα οικιστική αντίληψη κυριαρχεί, η αντιπαροχή (όποιος είχε ένα οικοπεδάκι μπορούσε να το δώσει αντιπαροχή σε εργολάβο για να χτίσει πολυκατοικία και να πάρει 2-3 διαμερίσματα ως αντάλλαγμα ) κυριολεκτικά δημιουργεί μετά τη δεκαετία του '50 το σημερινό οικιστικό έκτρωμα που χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του μπετόν και την απουσία του πράσινου και του ελεύθερου χώρου.

Ένα ακόμη οικιστικό εγκλήματα που έγινε στην πόλη είναι το ξήλωμα της γραμμής των τραμ για να γίνουν αυτοκινητόδρομοι, αφαιρώντας από την πόλη ένα σημαντικό μέσο μαζικής μεταφοράς. Έτσι, η Θεσσαλονίκη, από μια πόλη που είχε βασικό μέσο μεταφορά τα πλοία (παράκτια συγκοινωνία) και τα τραμ εξαρτήθηκε απόλυτα από τα αυτοκίνητα και τα λεωφορεία.