Η Στήλη των Όφεων, ένα άγνωστο μνημείο

Εγκαινιάζω σήμερα μια νέα στήλη στην εφημερίδα που ασχολείται με την ιστορία και τα μνημεία της Θεσσαλονίκης, όπως ήταν παλιότερα και σε τι κατάσταση σώζονται σήμερα. Πολλούς από εσάς ίσως δεν σας ενδιαφέρει, όμως εγώ βρίσκω αυτό το θέμα ιδιαίτερα σημαντικό και συναρπαστικό. Είναι ουσιώδες να γνωρίζουμε την εξέλιξη της πόλης μας μέσα στην ιστορία, ώστε να διαισθανθούμε τα λάθη που έγιναν κατά καιρούς και να κατανοήσουμε την θέση μας μέσα στην αστική κοινωνία, καθώς και να αναλάβουμε τις ευθύνες που μας αναλογούν.

Ξεκινάω λοιπόν με την Στήλη των Όφεων, ένα παντελώς άγνωστο μνημείο της πόλης μας, το οποίο κρίνεται όμως ιδιαίτερα σημαντικό καθώς αποτελεί το παλαιότερο κτίσμα της Θεσσαλονίκης με ιστορία που ξεκινά από τα ελληνιστικά χρόνια. 

Βρίσκεται στην οδό Αγίου Δημητρίου, εμπρός στο κτίριο του εργοστασίου ηλεκτροφωτισμού της Ηλεκτρικής Εταιρείας Θεσσαλονίκης, στο σημείο όπου ο δρόμος φάρδαινε και σχημάτιζε μια μικρή πλατεία, την Πλατεία των Όφεων. Πριν η στήλη μισοθαφτεί από το πεζοδρόμιο, στηριζόταν σε μια βάση με τέσσερα μαρμάρινα σκαλοπάτια, ενώ στην κορυφή της υπήρχε ένα μαρμάρινο φίδι. Φαίνεται ότι στην περιοχή υπήρχε ιερό του Ασκληπιού.

Κατά την Βυζαντινή περίοδο, πάνω στη βάση ενός κίονα, ο οποίος εδραζόταν στην στήλη, βρισκόταν ανδριάντας. Το σύνολο της κατασκευής μαζί με το άγαλμα θα έφτανε τα 15 - 16 μ., περίπου. Επρόκειτο δηλαδή για μνημείο μιας κατηγορίας, πολυάριθμα παραδείγματα της οποίας μας είναι γνωστά από την Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για ανδριάντες αυτοκρατόρων που ήταν ιδρυμένοι επάνω σε κίονες ύψους 20 έως και 50 μ.. Δέσποζαν σε πλατείες ή οδικούς άξονες και σημάδευαν οπτικά τις συνοικίες της πόλης, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσαν σύμβολα της εξουσίας του κάθε νέου ηγεμόνα.

Με τις αλλεπάλληλες εργασίες ευθυγράμμισης του οδοστρώματος σταδιακά το βάθρο της στήλης καλύφθηκε, ενώ είχε ύψος 1,60 μέτρα και η στήλη 2,80 με 3,20 μέτρα. Κατά την Τουρκοκρατία, οι Οθωμανοί τη χρησιμοποιούσαν ως κολώνα για το φωτισμό της περιοχής και ανάλογα την εποχή, τοποθετώντας λαδοφάναρο, λάμπα φωταερίου και ηλεκτρικό φως. Σε παλαιότερες φωτογραφίες στην άκρη του βάθρου υπήρχε δημόσια κρήνη και γούρνα για να δροσίζονται περαστικοί και υποζύγια. Μάλιστα, εδώ βρισκόταν μέχρι την πυρκαγιά του 1917 η εβραϊκή συνοικία Γιλάν Μερμέρ (Συνοικία του Μαρμάρινου Φιδιού).

Ο θρύλος της στήλης:

Πέρα από σημαντικό μνημείο της Θεσσαλονίκης, η Στήλη των Όφεων αποτελεί και έναν από τους πιο ενδιαφέροντες αστικούς μύθους της πόλης. Ο θρύλος λέει ότι κάποτε επί τουρκοκρατίας γέμισε η περιοχή φίδια, τα οποία παρατηρήθηκαν να συγκεντρώνονται γύρω της λες και είχαν ξεπεταχτεί από τα σωθικά της. Και τα φίδια δήλωναν την παρουσία του κακού για τις δοξασίες της εποχής. Έτσι απέκτησε και την όνομα «Στήλη των Όφεων». Αυτό το περιστατικό συνέβη τον προ προηγούμενο αιώνα και θορύβησε τόσο τους κατοίκους που κάλεσαν αρχικά έναν ραβίνο που δεν κατάφερε να τα απομακρύνει και μετά έναν εξορκιστή χότζα, ο οποίος και κατάφερε να τρέψει σε φυγή τα ερπετά, χρησιμοποιώντας τις μαγικές του δυνάμεις. Έτσι τουλάχιστον λέει ο μύθος! Γενικά η στήλη πάντα αποτελούσε μυστήριο σημείο στον χάρτη της πόλης και μαρτυρίες κατοίκων εξηγούν ότι τα παιδιά της προσκείμενης εβραϊκής συνοικίας απέφευγαν να παίζουν σε κοντινή απόσταση με αυτήν.

Σήμερα, αυτό το λαμπρό άλλοτε μνημείο, σημαντικό τεκμήριο της ιστορίας της αρχαίας Θεσσαλονίκης στέκεται αγνοημένο στην οδό Αγ. Δημητρίου, έξω από τον κεντρικό υποσταθμό της ΔΕΗ, αναπολώντας τα περασμένα μεγαλεία. Αθέατη θαρρείς, τόσο που διασχίζοντας το πεζοδρόμιο κινδυνεύεις να πέσεις επάνω της. Και ίσως η σύγκρουση μαζί της να είναι και ο μόνος τρόπος για να την προσέξεις. Στο χρώμα που παίρνει η πέτρα όταν βρίσκεται εκτεθειμένη για αιώνες στην ύπαιθρο και αργότερα στα καυσαέρια, έχει αποκτήσει ένα φυσικό καμουφλάζ που την κάνει να παραμένει απαρατήρητη. Η στήλη σήμερα είναι αρκετά αλλοιωμένη χωρίς ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ή αισθητικό ενδιαφέρον και οι μόνοι που δείχνουν να ενδιαφέρονται γι΄αυτήν είναι οι συνήθεις ύποπτοι που μουτζουρώνουν αδιακρίτως με πάσης φύσεως υπογραφές κάθε άγραφη επιφάνεια της πόλης. Μέχρι πρόσφατα, μάλιστα, ο ΟΤΕ τη χρησιμοποιούσε ως τηλεφωνική κολόνα.

Ευτυχώς, οι προσπάθειες των αρχαιολόγων απέδωσαν και η στήλη αναδείχτηκε κατά ένα βαθμό με την ευκαιρία των αναπλάσεων στα πεζοδρόμια της Αγίου Δημητρίου. Φυσικά, χρειάζονται πολλές ακόμη προσπάθειες για να ανακτήσει αυτό το μοναδικό μνημείο την αλλοτινή του μορφή. Οψώμεθα...

Ευχαριστώ τον κ. Πέτσα για το εξαιρετικό βιβλίο του Κώστα Τομανά "Οι Πλατείες της Θεσσαλονίκης" που μου δάνεισε, το οποίο με βοήθησε στην συγκεκριμένη ανάρτηση αλλά θα σταθεί πολύτιμος οδηγός και στα επόμενα άρθρα μου. Επίσης, χρησιμοποίησα πληροφορίες από την ιστοσελίδα: http://www.parallaximag.gr