Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς

2o ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς

Τμήμα Β1
(Το άρθρο αυτό αποτελεί μέρος της εργασίας της τάξης Β΄1 με θέμα τα δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς. Μπορείτε να βρείτε ολόκληρη την εργασία εδώ )

Συνθετική εργασία

Υπεύθυνος καθηγητής: Πέτσας Νικόλαος, Φιλόλογος

Συντακτική ομάδα μαθητών: Βούρα - Τσέρκη Εβελίνα,  Γεωργαλής Παύλος, Δημητρακάκη Άννα,  Κασσερόπουλος Γρηγόρης,  Σχολικό έτος: 2012-2013


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Α. Εισαγωγικά στοιχεία


Β. Διαίρεση των δημοτικών τραγουδιών


Γ. Γνωρίσματα των δημοτικών τραγουδιών


Δ. Τραγούδια της ξενιτιάς. Λόγοι δημιουργίας τους


Ε. Δείγματα


1. Ο ζωντανός ο χωρισμός


2. Από μικρός στην ξενιτιά


3. Σαν πας στα ξένα


4. Ξένε που’ σαι στην ξενιτιά


5. Ο ξενιτεμένος


6. Αλησμονώ και χαίρομαι


7. Βαρέθηκα την ξενιτιά


8. Από μικρός ορφάνεψα


9. Γιάλα


10. Καράβι καραβάκι


11. Συρματικό


12. Τζιβαέρι


13. Να ’μαν πουλί να πέταγα


14. Μάνα πολλά μαλώνεις με


15. Γιάννη μου το μαντίλι σου


16. Ο ξένος μεσ’ την ξενιτιά


17. Με μάραναν τα ξένα


ΣΤ. Βιβλιογραφία ˗ Δικτυογραφία


Α. Εισαγωγικά στοιχεία
To Δημοτικό τραγούδι κατέχει ξεχωριστή θέση στη νέα ελληνική λογοτεχνία και στην πνευματική ιστορία. Είναι το μέσο έκφρασης του λαού, δηλαδή ό, τι ονομάζουμε ψυχή του λαού, και εκφράζει τους καημούς, τους πόθους, καθώς και τις ιστορικές του περιπέτειες.

Το Δημοτικό τραγούδι ως λογοτεχνικό είδος αντλεί το υλικό του από την προφορική λογοτεχνική παράδοση, αυτήν που αναπτύσσεται από την ανάγκη που έχει κάθε άτομο και γενικότερα κάθε λαός να εκφράσει τα συναισθηματικά και ψυχικά του φορτία, τα ιδανικά του, τους πόνους και τις χαρές του, ακόμα τις εντυπώσεις και τις σκέψεις του μέσα στην ευκολομνημόνευτη ποίηση. (συγκεκριμένα, εκφράζουν την εργασία, την αγάπη, το γάμο, τη διασκέδαση, το χωρισμό, το θάνατο και όλες τις περιπέτειες της ζωής του λαού).

Δημοτική ποίηση έχουν αναπτύξει όλοι οι λαοί. Ο ποιητής του δημοτικού τραγουδιού είναι ένας από τους πολλούς που μπερδεύεται και χάνεται στο πλήθος. Δεν παρεμβάλλει στο ποίημα την προσωπικότητά του ούτε και στοιχεία που ξεπερνούν το επίπεδο μόρφωσης του λαού. Κατορθώνει με δεξιοτεχνία να διαγράφει στο έργο του χαρακτήρες, να εκφράζει τα πάθη και να δίνει συγκεκριμένη μορφή στους πόθους και τα όνειρα των ομοίων του.


Οι δημιουργοί του δημοτικού τραγουδιού είναι άτομα βγαλμένα μέσα από ένα λαό με αναπτυγμένο μουσικό αίσθημα, που ξέρουν με επιδεξιότητα να ταιριάζουν τα σκόρπια υλικά και να συνθέτουν έτσι το τραγούδι, βρίσκοντας συγχρόνως το ρυθμό και τη μελωδία.

Καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της προφορικής λογοτεχνίας αποτελεί αναμφισβήτητα η σύνδεσή της με προγενέστερα είδη. Η συνεχής αναδημιουργία και μετάλλαξη αποκαλύπτεται κυρίως με όσα απορρόφησε το συγκεκριμένο είδος κατά την πορεία του μέσα στο χρόνο. Η αφομοίωση ξένων στοιχείων σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους ζωής, σύμφωνα με τους οποίους νέα γεγονότα καθορίζουν και επιβάλλουν τις διαδικασίες επιλογής των απορροφημένων στοιχείων. Ωστόσο, αυτή η διαδικασία εκσυγχρονισμού είχε ως αποτέλεσμα τον βαθμιαίο εκτοπισμό αυθεντικών παραδοσιακών στοιχείων.

Ως παράδοση ή θρύλος αναφέρεται η μυθική προφορική αφήγηση, άμεσα συνδεδεμένη με δεδομένο τόπο, χρόνο και πρόσωπα. Οι φανταστικές επινοήσεις αλληλοσυμπλέκονται με ιστορικά ή πρωτοϊστορικά στοιχεία της προφορικής παράδοσης και το ακροατήριο τις αποδέχεται συνήθως ως αληθινές. Ο γεωγραφικός χώρος, οι περιγραφές από την καθημερινότητα της κοινοτικής ζωής ή χρηστικά αντικείμενα, όπως η βρύση, ο μύλος, ο βράχος, το γεφύρι, η στάμνα, το δακτυλίδι, ή η βέρα, το μαντήλι, κ.α. «αποδεικνύουν» την εγκυρότητα του συμβάντος που περιγράφεται. Στα παραδοσιακά δημοτικά τραγούδια διακρίνουμε στοιχεία που σχετίζονται με την κοινωνική, θρησκευτική και υλική ζωή των Ελλήνων


Εξίσου κοινό σημείο της παράδοσης και του δημοτικού τραγουδιού είναι η αναγωγή της αφετηρίας τους σε βαθύτερες ρίζες. Έτσι, τα θέματα και τα μοτίβα των δημοτικών τραγουδιών, όπως και της παράδοσης, πέρασαν στα νεότερα σημερινά τραγούδια.

Η συλλογικότητα είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα και των δύο ανωτέρω ειδών της προφορικής λογοτεχνίας. Κατά τη δημιουργία των παραδόσεων, όπως και των δημοτικών τραγουδιών, ο δημιουργός συνθέτει αυτό που αργότερα μετουσιώνεται σε πνευματικό προϊόν της κοινότητας. Καθώς το τραγούδι μοιράζεται, στην πραγματικότητα μεταβάλλεται σε συνθετικό έργο ολόκληρων γενεών. Η ομήγυρη και η κοινωνική πραγματικότητα αναπλάθουν και αναπροσαρμόζουν την παράδοση, όπως άλλωστε και ο καθένας που τραγουδάει το τραγούδι και το αλλάζει, είτε γιατί δεν το θυμάται, είτε γιατί το προσαρμόζει στη δική του ψυχική ιδιοσυγκρασία, γι’ αυτό και οι διάφορες παρατηρούμενες παραλλαγές.

Ιστορικές συνάφειες

Ανακαλύπτοντας τη λαϊκή ποίηση, οι μελετητές και οι συλλογείς των δημοτικών τραγουδιών, απέκτησαν εθνική αυτοπεποίθηση και οδηγήθηκαν, καθώς φαίνεται, σε υπερβολές. Παραβλέποντας την αυστηρά οργανωμένη, μονότονα επαναλαμβανόμενη μορφή του δημοτικού τραγουδιού, όπως άλλωστε κάθε προφορικής λογοτεχνίας, προχώρησαν στην τροποποίησή του. Στα βήματα του Σπ. Ζαμπέλιου, ο θεμελιωτής της επιστήμης της λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης, αλλά και ο μαθητής του Στίλπων Κυριακίδης αναδημοσίευαν νοθευμένα δημοτικά τραγούδια παράγοντας εξιδανικεύσεις και ιδεολογήματα περί ηρωικής επανάστασης και εθνικής παλιγγενεσίας.


Στο επιστημονικό έργο της λαογραφίας προστέθηκαν αργότερα οι μουσικές καταγραφές τραγουδιών. Οι πρώτοι λαογράφοι περιορίζονταν στα κείμενα. Ο Νικόλαος Πολίτης δεν ασχολήθηκε ο ίδιος με την μουσική καταγραφή, αλλά την περιέλαβε στο διάγραμμα της λαογραφικής ύλης του. Το 1930, ωστόσο, σημειώθηκε σημαντική μεταβολή στη μελέτη της μουσικής του δημοτικού τραγουδιού και άρχισαν να γίνονται οι πρώτες συστηματικές μουσικολογικές παρατηρήσεις.


Το δημοτικό τραγούδι εκφράζεται με ποιητική και μουσική αρτιότητα ανώνυμης διεργασίας, προφορικής λαϊκής παράδοσης και αυτοσχεδιαστικής αρχής.

Β. Διαίρεση των δημοτικών τραγουδιών

Από τις διαιρέσεις των δημοτικών τραγουδιών εκείνη του Κ. Θ. Δημαρά γίνεται με βάση το περιεχόμενο των τραγουδιών σε τρεις κύκλους:

α) Τραγούδια του κύκλου της ζωής (της αγάπης, τα νυφιάτικα, τα νανουρίσματα, τα κάλαντα, της ξενιτιάς, τα μοιρολόγια, τα επαγγελματικά, κ.α.),

β) Ιστορικά δημοτικά τραγούδια, στα οποία ανήκουν όχι μόνο όσα αναφέρονται σε ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα, αλλά και όσα αναφέρονται σ’ έναν τρόπο ζωής, που ανήκει σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας, π.χ. τα ακριτικά και τα κλέφτικα,


γ) Παραλογές, που μοιάζουν με έμμετρες αφηγήσεις που έχουν γοργό επικό χαρακτήρα και ολοκληρωμένη συνήθως λύση.

Άλλη διαίρεση είναι εκείνη του Σ. Κυριακίδη σε:

α) Κυρίως άσματα (εργατικά, παιδικά, του γάμου, της αγάπης, της ξενιτιάς),

β) Διηγηματικά άσματα (ακριτικά, πλαστά, ρίμες),

γ) Δραματικές παραστάσεις

Κατά τον Ν. Πολίτη, με βάση τη μορφή τους, τα δημοτικά τραγούδια διακρίνονται σε:

α) Τα καθαρώς λυρικά ή τραγούδια, με πυρήνα τους την έκφραση του συναισθήματος (χαρά, λύπη, μίσος, θαυμασμός) και


β) Τα επικολυρικά ή διηγηματικά, με κύριο σκοπό τους να μας διηγηθούν, με τρόπο ποιητικό, μια παράδοση, μια ιστορία, ένα μύθο. Πυρήνας τους είναι η διήγηση.

Τα διηγηματικά τραγούδια χωρίζονται σε:

1) Όσα αναφέρονται γενικά στην δημόσια ζωή (ακριτικά, κλέφτικα, θρήνοι για την άλωση πόλεων κ.λ.π.)


2) Όσα αναφέρονται σε εκδηλώσεις και συνήθειες της ιδιωτικής ζωής (της ξενιτιάς, μοιρολόγια, νανουρίσματα, της αγάπης κ.λ.π.)

3) Στις παραλογές.

Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι ανάλογα με το θέμα του διακρίνεται στα ακόλουθα βασικά είδη:

1. Ακριτικά: Ακριτικά τραγούδια ονομάζονται τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στα κατορθώματα των Ακριτών, των φρουρών των ανατολικών συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τα ακριτικά τραγούδια είναι τα παλαιότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια που σώζονται και συγγενεύουν με το έμμετρο αφήγημα του 12ου αι., το γνωστό ως «Έπος του Διγενή Ακρίτα».

2. Κλέφτικα: Τα κλέφτικα τραγούδια είναι δημιουργήματα μιας συγκεκριμένης περιόδου της Τουρκοκρατίας μετά τον 16ο αιώνα και στα θέματά τους διαφαίνεται η επαναστατική δράση των κλεφτών και των αρματολών. Τα τραγούδια αυτά εγκωμιάζουν τα κατορθώματα των ανδρών αυτών ή μοιρολογούν το θάνατό τους. Μολονότι αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, δεν περιλαμβάνουν ακριβή διήγηση, ούτε προσήλωση σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Εδώ οι ήρωες, είναι απλοί θνητοί. Σε όλα σχεδόν απαντάται ζωντανός διάλογος μεταξύ προσώπων, ενώ ενίοτε, όταν δεν υπάρχει δεύτερο πρόσωπο, ο δημιουργός εισάγει μια συμβατική εικόνα, ένα πουλί με ανθρώπινη λαλιά, μια κόρη, προκειμένου να παραχθεί ο διάλογος ή να μας αναγγείλουν κάτι για τον ήρωα ή το συμβάν. Γεωγραφικά, τα κλέφτικα τραγούδια αναπτύχθηκαν στην Πελοπόννησο, τη Στερεά, τη Θεσσαλία, τη Νότιο Μακεδονία και τη Χαλκιδική, δηλαδή σε περιοχές όπου συνέβησαν τα σπουδαιότερα γεγονότα του αγώνα Ελλήνων και Τούρκων μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης.

3. Ιστορικά: Αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, όπως είναι πολιορκίες και αλώσεις πόλεων, επιδρομές ληστών και πειρατών, λεηλασίες και καταστροφές, φόνοι, σεισμοί και γενικά σε γεγονότα που έκαναν κάποια εντύπωση στο λαό και συγκίνησαν δυνατά την εθνική ψυχή.

4. Θρησκευτικά: Δεν είναι ούτε πολυάριθμα ούτε και γνήσια δημιουργήματα της λαϊκής ψυχής. Πρόκειται για κακότεχνα στιχουργήματα καλογερικής έμπνευσης ημιμαθών ποιητών, που διατηρούν τα ίχνη του σχολαστικισμού και της κακοτεχνίας. Σ’ αυτά ανήκουν τα ψυχωφελή αλφαβητάρια, κάποιες λαϊκές προσευχές και κατηχητικά ποιήματα.


5. Παραλογές ή πλαστά: Είναι πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια που εξιστορούν δραματικές περιπέτειες της ζωής, πραγματικές ή φανταστικές. Ιδιαίτερο γνώρισμα είναι το παραμυθικό στοιχείο. (π.χ. το τραγούδι του γεφυριού της Άρτας, του νεκρού αδελφού, της επιστροφής του ξενιτεμένου). Τα διακρίνει η δύναμη της φαντασίας στις περιγραφές, η εκφραστική τόλμη, η συντομία και η δραματικότητα στη διήγηση, η αγνή πνοή του ελληνικού βίου, της ελληνικής ψυχής και της ελληνικής φύσης, που προσδίδουν σ’ αυτά ανυπέρβλητο θέλγητρο.

6. Νανουρίσματα: Είναι τα γεμάτα χάρη και τρυφερότητα τραγούδια, με τα οποία οι μητέρες με γλυκιά και ήρεμη μελωδία νανουρίζουν τα μωρά τους και στα οποία εμφανίζεται ολόκληρη η τρυφερή στοργή της μητρικής καρδιάς.

7. Ταχταρίσματα: Πρόκειται για τα τραγούδια εκείνα, με τα οποία συνηθίζουν να χορεύουν στα χέρια τα παιδάκια. Κατά το περιεχόμενο δεν διαφέρουν καθόλου από τα νανουρίσματα, έχουν όμως πολύ ζωηρό το ρυθμό και ανάλογο προς τις χορευτικές κινήσεις.

8. Λαχνίσματα: Με τον όρο λαχνίσματα (από το ουσιαστικό "λαχνός"), ονομάζονται παιδικά κυρίως τραγούδια που λέγονται πριν την έναρξη ομαδικών παιχνιδιών όπως το κρυφτό, προκειμένου να καθορισθεί με κλήρο είτε ο πρώτος, είτε ο τελευταίος από τον οποίο θ’ αρχίσει η παιδιά. Συνήθως τον κλήρο αποτελεί η τελευταία συλλαβή των τραγουδιών αυτών. Στα τραγούδια μπορεί να υπάρχουν και ερωτοαποκρίσεις, οπότε από τις συλλαβές αυτών καθίσταται πιο δύσκολο να βρεθεί εκ των προτέρων σε ποιόν θα τύχει η τελευταία συλλαβή.


9. Ερωτικά: Είναι τα τραγούδια της αγάπης. Τα περισσότερα είναι δίστιχα. Πάρα πολλά επίσης είναι αυτοσχέδια, τα οποία αυτοσχεδιάζονται κατά τους χορούς και τις συναναστροφές. Εμφανίζονται ιδίως στα νησιά, όπως είναι η Κρήτη και η Κύπρος.

10. Γαμήλια ή Του γάμου: Είναι συγγενή προς τα τραγούδια της αγάπης και ως προς τη διάθεση και ως προς την έκφραση. Εκτός από την τελετή του γάμου εξυμνούν το κάλλος, την ευγένεια, τις αρετές και τα προσόντα των μελλονύμφων και περιέχουν και άφθονες ευχές για τη μέλλουσα ευδαιμονία τους. Όχι σπάνια εμφανίζεται σ’ αυτά και το γλυκόπικρο μητρικό παράπονο για το χωρισμό από το πολυαγαπημένο τέκνο.

11. Της ξενιτιάς.

12. Εορταστικά: Τραγούδια χριστιανικού περιεχομένου, που τα τραγουδούσαν σε χριστιανικές γιορτές, π.χ. τα κάλαντα των Χριστουγέννων, της πρώτης του έτους, των Φώτων, του Λαζάρου και των Βαΐων, της Μεγάλης Πέμπτης, της Μεγάλης Παρασκευής και του Μεγάλου Σαββάτου, του αγίου Κωνσταντίνου, των δώδεκα Αποστόλων κ.λπ.

13. Μοιρολόγια: Τα μοιρολόγια δείχνουν λυρισμό και γνήσιο πάθος των γυναικών για το θάνατο αγαπημένων προσώπων. Είναι θρηνητικά τραγούδια, γεννήματα του πόνου του θανάτου, από τα καλύτερα προϊόντα της δημώδους ελληνικής μούσας. Ως επί το πλείστον είναι πεζά στιχουργήματα σε οκτασύλλαβους στίχους, αυτοσχέδια (κυρίως τα μανιάτικα, που αποτελούν είδος διαλόγου μεταξύ των μοιρολογητρών.

14. Γνωμικά: Δίνουν συμβουλές ή διατυπώνουν γνώμες για ποικίλα πράγματα, όπως για τη ματαιότητα του κόσμου και την απόλαυση του λίγου χρόνου της ζωής, τις ηλικίες του ανθρώπου, τον αληθινό φίλο, την καλή σύζυγο κ.λπ. Τα περισσότερα είναι δίστιχα, από τα οποία τα περισσότερα έχουν καταντήσει και παροιμιώδη.


15. Σατιρικά: Πολλά είναι άσεμνα, όπως τα αποκριάτικα, άλλα σατιρίζουν διάφορα ελαττώματα, σωματικά ή συνηθέστερα ηθικά, γυναικών, γριών, σπανών, παπάδων, καλόγερων κ.λπ. όπως την οκνηρία, τη λαιμαργία, την υποκρισία κ.α. Ο λαός δεν ανέχεται εύκολα παρεκτροπές από την κοινή και παραδεδομένη ηθική. Αρκεί κάποια μικρή παρέκκλιση από αυτήν, για να ξεπηδήσει αμέσως ως διαμαρτυρία το σατιρικό τραγούδι.

16. Τραγούδια του κάτω κόσμου: Τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στο Χάροντα ή στον Κάτω Κόσμο συνδέονται στενά με τα μοιρολόγια, συχνά μάλιστα ταυτίζονται στη χρήση. Πηγάζουν από την οδύνη που προξενεί στον άνθρωπο η εμπειρία του θανάτου. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι μέσα από τα τραγούδια αυτά αναδύεται η βαθύτατη αγάπη για τη ζωή.


Σημειώνεται ότι τα τέσσερα πρώτα μπορεί να αποτελούν έπη ή μυθιστορίες και κατά είδος να δημιουργούν σειρά, τους λεγόμενους κύκλους (π.χ. ακριτικός κύκλος).



Γ. Γνωρίσματα των δημοτικών τραγουδιών

Τα βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού, με τα οποία και χαρακτηρίζεται ως τέτοιο, συνοψίζονται στα ακόλουθα:

1. Η ανωνυμία του δημιουργού. Ο δημιουργός και συνθέτης του δημοτικού τραγουδιού παραμένει άγνωστος.

2. Η απροσδιοριστία του ακριβούς τόπου προέλευσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο τόπος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής τόπος σύνθεσης.


3. Η απροσδιοριστία του ακριβούς χρόνου σύνθεσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο χρόνος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής χρόνος σύνθεσης.

4. Η λαϊκή έκφραση ακολουθώντας τοπικά ιδιώματα. Το δημοτικό τραγούδι αποδίδεται πάντα με το χρονικά τοπικό γλωσσικό ιδίωμα.

5. Ο λαϊκός ψυχισμός, όπως αυτός εκδηλώνεται στη ζωή.


6. Οι παρατηρούμενες παραλλαγές. Όσες περισσότερες παραλλαγές παρατηρούνται, τόσο περισσότερο φέρεται καταξιωμένο.

7. Η απόδοση σε τραγούδι και όχι ποίημα. Το δημοτικό τραγούδι δεν απαγγέλλεται.

8. Το ζωντανό ύφος και η ρεαλιστική περιγραφή.

9. Το χαρακτηριστικό μέτρο. Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος (πολιτικός στίχος) κυριαρχεί απόλυτα. Ακολουθούν, με μεγάλη διαφορά, ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος και ο τροχαϊκός στίχος. Η ομοιοκαταληξία σπανίζει, κάποιες φορές είναι συμπτωματική και είναι απαραίτητη μόνο στα λιανοτράγουδα.

10. Η επανάληψη ή ολοκλήρωση του νοήματος του πρώτου ημιστιχίου στο δεύτερο, λόγω της τάσης της αυτοτέλειας και της διατήρησης της ενότητας του στίχου.

11. Λιτός και πυκνός λόγος, όπου κυριαρχούν μόνο τα ουσιώδη και σημαντικά.

12. Το θέμα των άσκοπων ερωτήσεων. Σκοπός τους είναι να προβάλουν το θετικό μέρος που ακολουθεί, στο οποίο βρίσκεται και ο πυρήνας της υπόθεσης του τρα-γουδιού, που στη συνέχεια αναλύεται.

13. Ανθρωποποίηση του φυσικού κόσμου, όπως των δέντρων, των βουνών, των αλόγων, των πουλιών. Ο δημοτικός ποιητής αντικρίζει το φυσικό κόσμο με τόση αγάπη και οικειότητα, που του επιτρέπει να εξωτερικεύει προς αυτόν τα ατομικά του συναισθήματα

14. Το θέμα του αδύνατου, δηλαδή οι ποιητικές υπερβολές.

15. Έλλειψη ομοιοκαταληξίας. Εξαίρεση αποτελούν τα δίστιχα, στα οποία υπάρχει έντονη η τάση για την επιγραμματική διατύπωση μιας γνώμης.


16. Το στοιχείο του τρίτου. Ο αριθμός «τρία» είναι ιερός στη λαϊκή παράδοση και κλείνει μέσα του ειδική μαγική δύναμη. Υπάρχει η πίστη ότι είναι φορέας επιτυχίας.


17. Η αρχή της ισομετρίας («ένας στίχος, ένα νόημα»).. Αποκλείονται οι διασκελισμοί.

Δ. Τραγούδια της ξενιτιάς

Λόγοι δημιουργίας

Ο ξενιτεμός είναι πολύ παλιός πόνος για τον Έλληνα. Η άγονη γη του, που τα λιγοστά αγαθά της δεν έφταναν να τον θρέψουν, αλλά και λόγοι πολιτικοί και κοινωνικοί, πολλές φορές, από τα αρχαία χρόνια, τον ανάγκασαν να ξενιτευτεί. Άνθρωποι από κάθε γωνιά της ελληνικής γης, στεριανοί και νησιώτες, ποτάμι ασταμάτητο μέσα στους αιώνες, ξεκίνησαν με βαριά καρδιά για τα «έρημα τα ξένα».


Τα περισσότερα από τα δημοτικά μας τραγούδια της ξενιτιάς είναι από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Τότε πάλι οι Έλληνες, κυνηγημένοι από τη φτώχεια και τους κατατρεγμούς του αλλόθρησκου τυράννου, έπαιρναν το δύσκολο δρόμο του ξενιτεμού, με την άσβηστη ελπίδα να γυρίσουν κάποτε στην πατρίδα τους και ν’ αναπαυτούν στα χώματά της.

Γι’ αυτό η αναχώρηση ήταν ένα μεγάλο θλιβερό γεγονός. Όλοι οι συγγενείς μαζεύονταν στο γεύμα του αποχωρισμού. Βαρύς ήταν ο πόνος αυτού που έφευγε, βαρύς κι ο πόνος αυτών που τον ξεπροβόδιζαν, και ξεσπούσε σε τραγούδια λυπητερά. Από κείνη κιόλας τη μέρα του αποχαιρετισμού τα συγγενικά πρόσωπα που μένουν στην πατρίδα, μ’ άλλα τραγούδια, λυπητερά κι εκείνα, γεμάτα πάθος και συ-γκίνηση, θρηνούν το γιο, τον αδελφό, τον αγαπημένο που ζει στα «μαύρα ξένα».

Ο ίδιος ο ξενιτεμένος περνά μαύρη ζωή. Η ξένη χώρα όπου βρίσκεται είναι τόπος αφάνταστα μακρινός, γεμάτος δυστυχία και βάσανα. Πολλοί κίνδυνοι τον παραμονεύουν, μοναξιά, αρρώστιες, θάνατος στα ξένα, μάγισσες που του κόβουν το δρόμο του γυρισμού, πάνω απ’ όλα όμως κυριαρχεί μέσα του η αβάσταχτη νοσταλγία για την πατρική γη και τ’ αγαπημένα πρόσωπα. Σπάνια τύχη ο γυρισμός και μεγάλη χαρά.

Γύρω απ’ αυτά τα θέματα περιστρέφεται ο κύκλος των δημοτικών μας τραγουδιών της ξενιτιάς. Γι’ αυτό είναι όλα μελαγχολικά και θλιμμένα, μερικές φορές σπαραχτικά, σαν τα μοιρολόγια. Γιατί για το λαό μας:

«Παρηγοριά έχει ο θάνατος και λησμοσύνη ο Χάρος,
μα ο ζωντανός ο χωρισμός παρηγοριά δεν έχει.»


Ε. Δείγματα

(πατήστε πάνω στους τίτλους των τραγουδιών για να τα δείτε στο YouTube)


1. Ο ζωντανός ο χωρισμός


Παρηγοριά έχ’ ο θάνατος


παρηγοριά έχ’ ο χάρος


ο ζωντανός ξεχωρισμός


παρηγοριά δεν έχει


χωρίζει η μάνα το παιδί.

2. Από μικρός στην ξενιτιά


Από μικρός στην ξενιτιά


κανέν’ καλό δεν είδα.


Ξένοι με πλένουν τα ρούχα μου,


ξένοι με τα μπαλώνουν,


τα πλένουν μια, τα πλένουν δυο


τα πλένουν τρεις και πέντε


κι από τις πέντε κι ύστερα…


3. Σαν πας στα ξένα (Μ. Ασίας - Δωδεκανήσου)


Σαν πας στα ξένα, αγάπη μου,


μην κάνεις ένα χρόνο,


γιατί δεν τον ενταγιαντώ


του χωρισμού τον πόνο.


Σαν πας στα ξένα,


πάρε και μένα για συντροφιά.


Μέρα δεν κάνω δίχως σου,


και χρόνο πώς θα κάνω;


Χωρίς εσένα μάτια μου,


γρήγορα θα πεθάνω.


Μακριά κι αν θα ’σαι,


να με θυμάσαι παντοτινά.




4. Ξένε που’ σαι στην ξενιτιά


Ξένε, που ’σαι στην ξενιτιά,


ξένε μ’ αυτούς στην ξενιτιά


κάνε νισάφι κι έλα πια.


Μη σε πλανέψει η ξενιτιά


κι απαρνηστείς το σπίτι πια.


- Τι να σας πω, μωρέ παιδιά,


μ’ έχει πλανέψει η ξενιτιά.





5. Ο ξενιτεμένος


Πέντε χρονιές στην ξενιτιά,


γιε μ’, στα ξένα ξεχασμένος, πώς τα πέρασα ο καημένος!


Κανείς, καλέ, δεν ήρθε να με ιδεί,


γιε μ’, δεν είχα τους δικούς μου, φίλους κι αδελφοποιτούς μου.


Παρά μια νέα π’ αγαπώ,


γιε μ’, αυτή γράμμα μου στέλνει και κρυφά μου παραγγέλνει.


- Ξένε, καλέ, στα ξένα πώς περνάς,


πώς στρώνεις, πώς κοιμάσαι και εμένα δεν θυμάσαι;


- Στρώνω, καλέ, το κρεβατάκι μου,


πέφτω μα δεν κοιμάμαι κι όλο εσένανε θυμάμαι!






6. Αλησμονώ και χαίρομαι


«Αλησμονώ και χαίρομαι, θυμούμαι και λυπούμαι,


θυμήθηκα την ξενιτιά και θέλω να πηγαίνω.


Σήκου, μάνα, και ζύμωνε καθάριο παξιμάδι…»


Με πόνο βάνει το νερό, με δάκρυα τα ζυμώνει


και με πολύ παράπονο βάζει φωτιά στο φούρνο.






«Άργησε, φούρνε, να καείς, κι εσύ, ψωμί, να γένεις


να βγει του γιου μου η συντροφιά και ο γιος μου ν’ απομείνει…»


Κι ο κερατζής1 επέρασε από μεσ’ από τη χώρα.






«Ποιος είναι για την ξενιτιά, ποιος είναι για τα ξένα;»


1. κερατζής: αγωγιάτης Ήπειρος


7. Βαρέθηκα την ξενιτιά


Βαρέθηκα την ξενιτιά


βαρέθηκα τα ξένα


θέλω να πάω στον τόπο μου


να πάω στο χωριό μου


θέλω νιρό απ’ τη βρύση μου


και μήλα απ’ τη μηλιά μου


θέλω και μοσχοστάφυλο


απ’ την κληματαριά μου.






Συλλογή Σίμωνος Καρρά Μοιρολόι Ηπείρου,






8. Από μικρός ορφάνεψα


Από μικρός ορφάνεψα


μέσα σε ξένη χώρα


και τι θα γίνω τώρα!


το ξένο μες στην ξενιτιά


σαν το πουλί γυρίζει


καλεί τους ξένους αδερφούς


αυτούς που δε γνωρίζει


το ξένο μες στην ξενιτιά


πρέπει να βάψει μαύρα


για να ταιριάζει η φορεσιά


με της καρδιάς τη λαύρα


τα έρημα τα ξένα


κάψαν πολλούς και μένα


Λέσβος






9. Γιάλα






Ξενιτεμένο μου πουλί, γράφε μου να μαθαίνω


αν έχεις την υγεία σου, εγώ καταλαβαίνω


Έλα με τον ταχυδρόμο, που 'ναι γρήγορος στο δρόμο


Η ξενιτιά που σε κρατεί μέσα στην αγκαλιά της,


να σου χαρίζει την υγειά και όλα τα καλά της.


Παναγιά μου, δώσ’ τους, δώσ’ τους


να ’χει ο νους κι ο λογισμός τους


Στην ξενιτιά που βρίσκεσαι ο νους μου είναι σιμά σου


και από τα χείλη μου ποτέ δε λείπει τ' όνομα σου


Παναγιά μου, δώσ’ τους χρόνια


σαν της λεμονιάς τα κλώνια.


Δωδεκάνησα


10. Καραβάκι καραβάκι


Είχα μια αγάπη θάλασσα πλατιά,


την πήρε το καράβι την πάει στην ξενιτιά


Καράβι, καραβάκι μου, άκουσε τον πόνο μου


φέρε μου το πουλί μου, γιατί έχω μείνει μόνος μου


Καράβι, καραβάκι, που πας γιαλό γιαλό


φέρε μου το πουλί μου που τόσο λαχταρώ


Γύρισε καραβάκι μου, άκουσε τον πόνο μου


φέρε μου το πουλί μου, γιατί έχω μείνει μόνος μου


Φέρε μου το πουλί μου, που τόσο λαχταρώ


γιατί στο χωρισμό του, ν' αντέξω δεν μπορώ


Καράβι, καραβάκι μου, άκουσε τον πόνο μου


φέρε μου το πουλί μου, γιατί έχω μείνει μόνος μου






Κρήτη






11. Συρματικό






Παρακαλώ σε μοίρα μου


να μη με ξενιτέψεις·


κι αν είν’ και ξενιτέψεις με


αρρώστια μη μου δώσεις.


Κι η αρρώστια θέλει στρώματα


θέλει μαξελαράκια,


θέλει και μάνα στο πλευρό


και κύρη στο κεφάλι,


θέλει αερφή πονετική


κρύο νερό να φέρνει,


να πίνει να δροσίζεται


το βαριαρρωστημένο.


Κι είδαν και με τα μάτια μου


τα ξένα πώς τα θάβουν,


χωρίς λι(β)άνι και κερί,


χωρίς παπά και διάκο


κι αλάργα ’πο την εκκλησιά


σ’ αγριόμερο χωράφι.


Κι ήρθε ο καιρός του χωραφιού


να το σπειροθερίσουν.


Τ’ άλοτρο σέρνει κόκαλα


τα σπα και τα σκορπίζει,


κλωτσά ο ζευγάς την κεφαλή


και χτύπα τη στις πέτρες...






Κάρπαθος






12. Τζιβαέρι


Aχ, η ξενιτιά το χαίρεται, τζιβαέρι μου,


το μοσχολούλουδό μου


σιγανά, σιγανά, σιγανά και ταπεινά.


Aχ, εγώ ήμουνα που το ’στειλα, τζιβαέρι μου,


με θέλημα δικό μου


σιγανά, σιγανά, σιγανά πατώ στη γη.


Αχ, πανάθεμά σε ξενιτιά, τζιβαέρι μου,


εσέν’ και το καλό σου


σιγανά, σιγανά, σιγανά και ταπεινά.


Αχ, που πήρες το παιδάκι μου, τζιβαέρι μου,


και το ’κανες δικό σου


σιγανά, σιγανά, σιγανά πατώ στη γη.






Δωδεκάνησα










13. Να μαν’ πουλί να πέταγα






Να ’μαν πουλί να πέταγα ψηλά στα κορφοβούνια


ν’ αγνάντευα ολόγυρα στα μακρινά τα ξένα


να ’βλεπα την αγάπη μου, να ’βλεπα τον καλό μου,


σε τι σαντήρια κάθεται ...

Δόμνα Σαμίου Θράκη



14. Μάνα πολλά μαλώνεις με

Mάνα πολλά μαλώνεις με, κι εγώ μισέψω θέλω,


να πάω μάνα μ’ στην ξενιτιά, να πάω μάνα μ’ στα ξένα,


να κάμεις μήνες να με δεις, χρόνους να μ’ ανταμώσεις.


Nά ’ρθουσι μάνα μ’ οι γιορτές, να ’ρθουσι κι οι σκολάδες,


να πας μάνα μ’ στην εκκλησιά να κάμεις το σταυρό σου


και να στραφείς δεξιά-ζερβά και να μη μ’ αντικρύσεις.


Nα τρέξουσι τα μάτια σου, να βρέξου το μαντήλι,


να βρέξου και τα χείλη σου…

Δόμνα Σαμίου Κρήτη







15. Γιάννη μου, το μαντίλι σου

Γιάννη μου, το μαντίλι σου, τι το ’χεις λερωμένο;


Το λέρωσε η ξενιτιά, τα έρημα τα ξένα


Πέντε ποτάμια, το ’πλεναν και βάψαν και τα πέντε

Δόμνα Σαμίου Ήπειρος





16. Ο ξένος μες την ξενιτιά

Ο ξένος μες στην ξενιτιά σαν το πουλί γυρίζει,


σαν το βασιλικό π’ ανθεί, στ’ αλήθεια δε μυρίζει.


Έλα μπρόβαλε κι ο νους μου σένα έβαλε.


Η ξενιτιά είναι βάσανο, η ξενιτιά είναι λαύρα,


η ξενιτιά μου τα ‘κανε τα σωθικά μου μαύρα.


Έλα να σε δω, καλέ, να παρηγορηθώ.


Όσο μακριά κι αν βρίσκεσαι, ο νους μου είναι σιμά σου


μια ώρα από τα χείλη μου δε φεύγει τ’ όνομά σου.


Έλα, ταίρι μου, καλέ, και πιάσ’ το χέρι μου.





17. Με μάραναν τα ξένα

Με μάραναν τα ξένα και τ’ αλαργινά,


με μάραναν της κόρης τα μηνύματα.


Αν το ’χεις ξένε μ’ να ’ρθεις, να ’ρθεις γρήγορα


δικοί με παντρεύουν και με προξενούν


Μου δίνουν γέρον άντρα και παράγερο


δεκαοκτώ χρονάκια το κακόμοιρο.


Τη νύχτα με μαλώνει για τα στρώματα


και κάθε μεσημέρι για κρυό νερό.













Το τμήμα που εργάστηκε για την εκπόνηση της εργασίας










ΣΤ. Βιβλιογραφία


1) Κ. Θ. Δημαρά, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας. Αθήνα 61975.


2) Λ. Πολίτη, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα 41985.


3) Η Βιβλιοθήκη του Φιλολόγου, Νεοελληνική λογοτεχνία. α. ποίηση β. πεζογραφία γ. συγκριτική λογοτεχνία, Θεσσαλονίκη 1998.


4) Σ. Π. Κυριακίδης, Το δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών. Εκδοτική φροντίδα: Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος, Αθήνα 21990.


5) Νικολάου Γ. Πολίτη, Εκλογή από τα τραγούδια του ελληνικού λαού. Φιλολογική επιμέλεια: Αχιλλέας Φ. Ζάρβανος, Αθήνα 1991.


6) Γ. Μ. Σηφάκης, Για μία ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, Ηράκλειο 1998.


7) Samuel Baud-Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Ναύπλιο 1996.


Δικτυογραφία


http://el.wikipedia.org/wiki/Δημοτικό_τραγούδι (για το δημοτικό τραγούδι γενικά)


http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/texts.html (μελετήματα για το δημοτικό τραγούδι και Ανθολογία Δημοτικού Τραγουδιού από το Νικόλαο Πολίτη)


http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/mou/xenitia.htm (στίχοι και απαγγελία 49 δημοτικών τραγουδιών για την ξενιτιά)


http://www.polyphonic.gr/index.php?option=com_kunena&Itemid=138&func=view&catid=8&id=27&lang=el (στίχοι τραγουδιών για την ξενιτιά)


http://www.domnasamiou.gr/?i=portal.el.albums&id=19&t=t (άρθρο του Λάμπρου Λιάβα, Εθνομουσικολόγου, για τα τραγούδια της ξενιτιάς)


http://www.xorio.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1230 (στίχοι δημοτικών τραγουδιών για την ξενιτιά)