Όταν ακούω το συγκλονιστικό τραγούδι "Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα" του Γιάννη Κούτρα, μελοποιημένη έκδοση του ομώνυμου ποιήματος του Νίκου Καββαδία, συγκινούμαι. Για την ακρίβεια ανατριχιάζω! Μου έρχονται στο μυαλό διάφορες εικόνες, κατά κύριο λόγο ασπρόμαυρες, θλιμμένες.
Οι μαυροντυμένες γυναίκες του Διστόμου να θρηνούν για τους άντρες τους, να θρηνούν για τα παιδιά τους, να θρηνούν για τον εξανδραποδισμό ενός ολόκληρου χωριού.
Ο ματωμένος τοίχος της Καισαριανής, όπου την μαύρη Πρωτομαγιά του 1944 εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες 200 Έλληνες κομμουνιστές αγωνιστές του ΕΑΜ από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής. «Ίσα ένα αντρίκειο ανάστημα υψώσαν το σωρό», έγραψε, από την καμπίνα κάποιου ξενιτεμένου μπάρκου, ο ποιητής της ναυτοσύνης Καββαδίας.
Το μαρτυρικό χωριό του Δομένικου στους πρόποδες του Θεσσαλικού Ολύμπου, απ' όπου και κατάγομαι, το οποίο ακόμη βγάζει καπνούς και αχνίζει αίμα από την άνανδρη αντίποινα ιταλικών μονάδων τον Φλεβάρη του 1943.
Τα ίδια ακριβώς συναισθήματα ένιωσα κατά την επίσκεψη μου τούτες τις μέρες εθνικής υπερηφάνειας και τιμής στο Επταπύργιο, πιο γνωστό ως Γεντί Κουλέ. Η άλλοτε απόρθητη ακρόπολη της βυζαντινής Θεσσαλονίκης και διοικητικό κέντρο επί Τουρκοκρατίας μετατράπηκε το 1890 στις πιο διαβόητες φυλακές της Θεσσαλονίκης και ίσως της Ελλάδας. Οι συνθήκες εγκλεισμού ήταν πολύ άσχημες και κατά περιόδους υπήρχαν μαρτυρίες για καψώνια αλλά και σκληρά βασανιστήρια των δεσμοφυλάκων προς τους κρατούμενους. Χαρακτηριστικά έλεγαν ότι οι φωνές και τα ουρλιαχτά των βασανισμένων ακούγονταν έξω από τα τείχη.
Τόσο οι εγκληματίες που φυλακίστηκαν σε ισόβια όσο και οι φυλακισμένοι για ήπια παραπτώματα, έμεναν στα ίδια διαμερίσματα με αποτέλεσμα να υπάρχουν έντονες διαμαρτυρίες. Αυτός ήταν ένας ακόμη λόγος που οι οι κρατούμενοι αποκαλούσαν το Γεντί Κουλέ «υγρό τάφο». Κατά την διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής χιλιάδες αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης φυλακίστηκαν στα υγρά κελιά του, βασανίστηκαν με τον πιο βάναυσο τρόπο και εν τέλει περίπου 500 από αυτούς εκτελέστηκαν.
Το ελληνικό Αλκατράζ αποτελεί σήμερα μουσείο αλλά οι μνήμες της σκοτεινιάς και του θανάτου δεν ξεχνιούνται τόσο εύκολα. Προκαλεί πραγματικά δέος η περιήγηση στους χώρους των φυλακών, όπου ουσιαστικά βιώνεις για λίγο την ζωή των εγκλείστων, οι οποίοι διέμεναν σε σκοτεινά και υγρά κελιά, τα περισσότερα χωρίς κρεβάτια, ενώ η στενή και ανήλιαγη αυλή του φρουρίου ήταν η μόνη τους επαφή με τον έξω κόσμο. Περπατώντας τον κεντρικό διάδρομο των φυλακών νιώθεις ακόμη την αύρα των βασανισμένων ψυχών, ενώ η αποπνικτική και δυσάρεστη ατμόσφαιρα, η οποία ίσως να προέρχεται από την στενότητα του χώρου, ίσως και από κάτι άλλο ανεξήγητο, σου τρυπάει τα σωθικά. Βγαίνοντας από το Γεντί Κουλέ αισθάνεσαι σίγουρα άλλος άνθρωπος, εμποτισμένος από μνήμες και συμπόνοια προς τους φυλακισμένους και τους θανατοποινίτες αυτού του κολαστηρίου.
Αυτή η επίσκεψη αποτέλεσε την αφορμή για το παρόν άρθρο, το οποίο σκοπεύει να αναφέρει συνοπτικά κάποια στιγμιότυπα της Κατοχής στην Θεσσαλονίκη, να εμβαθύνει περισσότερο στις συνθήκες που βίωναν οι πολίτες και να καταγράψει τα σωζόμενα σημεία της πόλης που θυμίζουν τις φριχτές εκείνες μέρες. Πιο πολύ όμως αποσκοπεί στην ανάδυση μιας ιστορικής περιόδου άγνωστης για το ευρύ κοινό, η οποία ολοκληρώθηκε σαν σήμερα πριν 73 χρόνια, την 30η Οκτωβρίου 1944, όταν ο στρατός του ΕΑΜ και τμήμα του βρετανικού στρατού απελευθέρωσαν την πόλη.
Δυστυχώς η περίοδος της Κατοχής αναφέρεται εξαιρετικά συνοπτικά στα σχολικά μας βιβλία και δεν προσφέρει στους μαθητές μια ολοκληρωμένη εικόνα της εποχής. Αντιθέτως χώροι όπως το Επταπύργιο και άλλοι που θα καταγράψω παρακάτω αποτελούν το πραγματικό σχολείο και μας διδάσκουν με τον καλύτερο τρόπο ότι οφείλουμε να σφραγίσουμε στην μνήμη μας αυτά τα ιστορικά γεγονότα, ώστε να μην επιτρέψουμε να ξανασυμβούν. Άλλωστε η Ιστορία που μαθαίνουμε στο σχολείο μας επιτρέπει να κοιμηθούμε ήσυχοι το βράδυ, αλλά η πραγματική Ιστορία, αυτή που μας μεταδίδουν τόποι ιστορικά φορτισμένοι, μας κρατάει ξάγρυπνους σφυροκοπώντας το στομάχι μας.
Ιστορικά γεγονότα και συνέπειες της δράσης των κατοχικών στρατευμάτων στον άμαχο πληθυσμό
Στις 9 Απριλίου οι Γερμανοί εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη και λίγο μετά ακολούθησε συνθηκολόγηση του τμήματος στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας. Εισήλθαν στην Αθήνα στις 27 Απριλίου και ολοκλήρωσαν την κατάληψη του συνόλου της Ελλάδας την 1η Ιουνίου 1941, μετά την κατάληψη της Κρήτης. Ήδη από τις 20 Απριλίου 1941 είχε συνθηκολογήσει στο Μέτσοβο και το τμήμα της στρατιάς Ηπείρου. Η κατεχόμενη Ελλάδα διαιρέθηκε ανάμεσα σε γερμανική, ιταλική και βουλγαρική ζώνη ελέγχου. Οι γερμανικές δυνάμεις διατήρησαν στον έλεγχό τους τις σημαντικότερες στρατηγικά περιοχές, στις οποίες περιλαμβάνονταν η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Κεντρική Μακεδονία και ορισμένα νησιά του Αιγαίου, καθώς και η Κρήτη.
Στις 19 Απριλίου 1941 διορίζεται ο πρώτος κατοχικός διοικητής ο Ν. Ραγκαβής. Στις 23 Απριλίου 1941 ο Γεώργιος Τσολάκογλου υπέγραψε το πρωτόκολλο συνθηκολόγησης του ελληνικού στρατού παρουσία γερμανικών δυνάμεων στην περιοχή της Πυλαίας.
Η παρουσία των γερμανικών δυνάμεων κατοχής προκάλεσε οδυνηρά προβλήματα.
Α) η εμφάνιση της πείνας, που προκλήθηκε από την άνοδο των τιμών, την κατάσχεση των προïόντων από τις κατοχικές δυνάμεις και το μη εφοδιασμό της πόλης από την ύπαιθρο. Φιλανθρωπικές οργανώσεις, φορείς και η τοπική Εκκλησία ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση αυτού του οξύτατου προβλήματος του υποσιτισμού.
Β) η ρατσιστική αντιμετώπιση σε βάρος του Εβραïκού πληθυσμού. Συλλήψεις, φυλακίσεις, καταβολή χρηματικών ποσών για απελευθέρωση Εβραίων της πόλης ήταν καθημερινά φαινόμενα.
Στις 15 Μαρτίου 1943 οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης συγκεντρώθηκαν στη πλατεία Ελευθερίας με τελικό προορισμό το Άουσβιτς – Μπίρκεναου.
Ο Γεώργιος Βαφόπουλος περιγράφει εκείνες τις τραγικές στιγμές:
"Στεκόμουν, με την ανάσα κομμένη, στην άκρη του πεζοδρομίου κι έκλαιγα μέσα μου για τούτη την καινούρια μορφή δυστυχίας, που μαζί με το σώμα σκοτώνει και την ψυχή του ανθρώπου. Μας κοίταζαν περίλυποι οι δύστυχοι αυτοί μελλοθάνατοι κι εμείς μόλις που σαλεύαμε τα χείλη, φωνάζοντας μονάχα με την ψυχή μας: « Στο καλό Αβραάμ, που μου ‘φερνες το γάλα κάθε πρωί, στο καλό, Ραχήλ, με το ξυρισμένο τώρα κεφάλι, που κάποια τρελή νύχτα της νιότης μας, στο χορό της ‘’Ανεμώνης’’, τα μεγάλα σου μαύρα μάτια μάς είχαν πει το μυστικό τραγούδι του έρωτα. Στο καλό, στο καλό».
Στο σιδηροδρομικό σταθμό παιζόταν η τελευταία πράξη του αποχαιρετισμού. Τώρα η δολιότητα είχε παραχωρήσει τη θέση της στον κυνισμό. Οι Γερμανοί μαζεύανε τους δύστυχους μελλοθάνατους σε μια μεγάλη αποθήκη, απ’ όπου βγαίνανε χωρίς εφόδια, με μόνο το φτωχό τους ρούχο, αφού είχαν υποστεί και τη στερνή ταπείνωση της έρευνας και στα πιο απόκρυφα μέρη του κορμιού τους. Και στοιβάζανε κατόπι στα φορτηγά βαγόνια τούτο το θλιβερό φορτίο, απ’ όπου είχε λείψει και το στερνό απόθεμα δύναμης, για μιαν έστω κι απεγνωσμένη άμυνα. Και αφού πετούσαν οι δήμιοι μέσα από στο βαγόνι ένα μεταλλικό δοχείο για τη συλλογή της ανθρώπινης ανάγκης, κλείνανε τις βαριές θύρες και δίνανε το σύνθημα για το ξεκίνημα προς το θάνατο. Κι άνοιγαν οι βαριές τούτες θύρες μονάχα στους ενδιάμεσους σταθμούς, για να ανασυρθούν οι πεθαμένοι. Θεέ του Ισραήλ, ίνα τι έστρεψες το πρόσωπον από του λαού σου;"
Γ) η έξαρση της εθνικιστικής προπαγάνδας από Βουλγαρικές και Ρουμανικές οργανώσεις με την ανοχή των Γερμανών, που επεδίωκαν την αλλοίωση του εθνικού φρονήματος.
Η εκκλησία με επικεφαλής τον μητροπολίτη Γεννάδιο, το Πανεπιστήμιο ( με επικεφαλής τους καθηγητές Σβώλο, Θεοδωρίδη κτλ.), πολιτικά πρόσωπα αντιδρούν και συμβάλλουν στην τόνωση της εθνικής συνείδησης των κατοίκων.
Δ) το αγωνιστικό φρόνημα των κατοίκων προκάλεσε την οργή των γερμανικών δυνάμεων. Έτσι στρατόπεδα (π.χ. Παύλου Μελά) μεταβλήθηκαν σε χώρους βασανιστηρίων και εκτελέσεων. Υπολογίζεται, ότι 13000 άτομα εκτελέστηκαν κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής.
Τα αντίποινα των Γερμανών δεν έκαμψαν όμως το αγωνιστικό φρόνημα των Ελλήνων πατριωτών. Έτσι στα Κερδύλλια δημιουργούνται οι πρώτες αντιστασιακές ομάδες το καλοκαίρι του 1941.
Τον Απρίλιο του 1942 συγκροτήθηκε το ΕΑΜ, ενώ τον ίδιο χρόνο η οργάνωση "Υπερασπισταί της Βορείου Ελλάδος" (ΥΒΕ) άλλαξε την ονομασία της σε ΠΑΟ ( Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις.) Τον Φλεβάρη του 1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ, που επηρέασε ιδιαίτερα την νεολαία.
Επίσης σημαντικές είναι και οι οργανώσεις ΕΔΕΣ και "Ελευθερία". Όλες αυτές είχαν διαφορετικό πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό.
Μέχρι την αποχώρηση τους οι Γερμανοί προκαλούσαν φρικαλεότητες. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 η περιοχή του Χορτιάτη δοκίμασε τη γερμανική θηριωδία. Επίσης οι Γερμανοί κατέστρεψαν εγκαταστάσεις του σιδηροδρομικού σταθμού.
Τελικά στις 29 Οκτωβρίου 1944 οι τελευταίες γερμανικές δυνάμεις εγκατέλειψαν την πόλη. Οι κάτοικοι ξεχύθηκαν στους δρόμους ζητωκραυγάζοντας και πανηγυρίζοντας για την ελευθερία.
Κτήρια- τοπόσημα της Γερμανικής Κατοχής
Οι Γερμανοί κατακτητές μπαίνοντας στη Θεσσαλονίκη τον Απρίλη του 1941 επέταξαν πολλά μέγαρα της πόλης, ιδιωτικά και δημόσια, για να στεγάσουν τις στρατιωτικές διοικητικές υπηρεσίες τους και το πολυάριθμο προσωπικό τους, να εξασφαλίσουν χώρους για την κράτηση αντιστασιακών και την ψυχαγωγία των στρατιωτών. Όλα τα επιταγμένα κτήρια είχαν στην πρόσοψή τους τη γερμανική σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό, που προκαλούσε αισθήματα εθνικής απογοήτευσης και μίσους για τον κατοχικό στρατό. Από την πληθώρα των επιταγμένων κτηρίων της πόλης τα πιο εμβληματικά που έχουν σχέση με τη γερμανική κατοχή είναι τα παρακάτω.
1)Τα κτήρια που στέγασαν διαδοχικά τη Γερμανική στρατιωτική διοίκηση Θεσσαλονίκης –Αιγαίου, που ήταν η ανώτερη στρατιωτική αρχή της περιοχής με διοικητή τον διαβόητο στρατηγό Κρέντσκι. Αυτά ήταν το ξενοδοχείο "Ριτζ" της πλατείας Ελευθερίας, (γωνία Μητροπόλεως και Βενιζέλου, έχει κατεδαφιστεί), στη συνέχεια το μέγαρο Κόφα (γωνία Τσιμισκή και Βενιζέλου), και αργότερα το μέγαρο Κονιόρδου στην παραλιακή λεωφόρο. Στο μέγαρο Κονιόρδου είχε το γραφείο του ο επικεφαλής του Τμήματος Στρατιωτικής Διαχείρισης Μαξ Μέρτεν, ο οποίος έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στο ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Μέγαρο Κόφα
2) Δύο ήταν τα μέγαρα που στέγασαν τη Μυστική Αστυνομία Στρατού, την περίφημη Γκεστάπο (G.F.P), η οποία είχε ως μακάβριο αντικείμενο τη συγκέντρωση πληροφοριών, τη σύλληψη και την ανάκριση με φοβερά βασανιστήρια μελών αντιστασιακών οργανώσεων ή υπόπτων για «παράνομη» δράση ή παροχή βοήθειας στους αντάρτες. Ενα κτήριο ήταν στην οδό Τσιμισκή 72 και το άλλο το Βοσπόρειον Μέγαρον στην οδό Αριστοτέλους 6. Η Γκεστάπο είχε δική της φυλακή το κτήριο της πρώην ψυχιατρικής φυλακής Βαγιανού της οδού Χαλκιδικής 52 στην περιοχή Ανάληψης.
\
Βοσπόρειον Μέγαρον
3) Το Φρουραρχείο της πόλης, η καρδιά της γερμανικής εξουσίας στη Θεσσαλονίκη στεγάστηκε στο νεοκλασικό κτήριο της Ιονικής τράπεζας στην πλατεία Ελευθερίας (σήμερα ALPHA BANK). Μπροστά από το Φρουραρχείο, στην ανοιχτή πλατεία Ελευθερίας έγινε η αναγκαστική συγκέντρωση των Εβραίων στις 11 Ιουλίου 1942, για την επιλογή ανδρών για καταναγκαστικά έργα, η οποία λόγω της σκληρότητας και των βασανιστηρίων που υπέστησαν ονομάστηκε «Μαύρο Σάββατο». Αυτή η μαρτυρική συγκέντρωση μέσα στην κάψα του Ιουλίου προεικόνισε τον αφανισμό της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης από τους Ναζί.
Πρώην Ιονική Τράπεζα
4) Η Στρατιωτική Αστυνομία στεγάστηκε στο ξενοδοχείο ‘’Ματζέστικ’’, στη γωνία της Λεωφόρου Νίκης με την Αγίας Σοφίας (κατεδαφίστηκε και στήθηκε νέα πολυκατοικία). Ήταν το Φρουραρχείο (Κομαντατούρ), η τοπική στρατιωτική διοίκηση της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης.
Κλινική Βαγιανού
5) Το κτήριο που στέγασε τις γερμανικές υπηρεσίες Ασφαλείας ήταν στην οδό Βασ. Όλγας 129 όπου είχε έδρα η Sipo D.S. , τα διαβόητα Ες Ες που ήταν η εποπτεύουσα ομάδα όλων των γερμανικών υπηρεσιών στη Θεσσαλονίκη. Η πιο σκληρή ομάδα αυτής της υπηρεσίας, που είχε ως βασικό στόχο την εξολόθρευση των Εβραίων, έμεινε στο εβραϊκό κτήριο της οδού Βελισσαρίου 48, όπου λειτουργούσαν η συναγωγή "Ιτάλια Γιασάν" και η ιερατική σχολή Ιωσήφ Ισαάκ Νισήμ.
b.jpg)
Έδρα των Ες Ες
Η άλλη, επιστημονική ομάδα για την προστασία της "αρίας φυλής", το ειδικό τμήμα Ρόζεμπεργκ στεγαζόταν στο κτήριο του αμερικανικού προξενείου στην οδό Καλάρη.
Τμήμα Ροζενμπέργκ στην οδό Καλλάρη
6) Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής το λιμάνι και ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός λειτουργούσαν υπό γερμανική διοίκηση και ήταν οι βασικοί χώροι μεταφοράς στρατιωτικών, υλικών και τροφίμων του γερμανικού στρατού. Ιδιαίτερα ο σιδηροδρομικός σταθμός συνδέθηκε με την εβραϊκή τραγωδία, καθώς οι ναζί μετέφεραν με τρένα από τον σταθμό της Θεσσαλονίκης 48.000 Εβραίους για τα ναζιστικά κρεματόρια. Η πρώτη σιδηροδρομική αποστολή έγινε στις 15 Μαρτίου 1943 και η γενοκτονία ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο της ίδια χρονιάς.
7) Το Επταπύργιο και το στρατόπεδο "Παύλου Μελά" ήταν οι φοβερές φυλακές των Γερμανών όπου φυλακίζονταν και βασανίζονταν Έλληνες αντιστασιακοί ή και απλώς ύποπτοι για αντιγερμανική δράση. Ειδικά το στρατόπεδο ‘’Παύλου Μελά’’ χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς, στο διάστημα 1941-1944, ως χώρος συγκέντρωσης, φυλάκισης και στη συνέχεια εξόντωσης Ελλήνων και ξένων -Γιουγκοσλάβων, Αλβανών, Βρετανών, Πολωνών, Ρώσων, κ.ά.- αντιστασιακών, αλλά και ανύποπτων Θεσσαλονικέων, που συλλαμβάνονταν σε μπλόκα στο πλαίσιο των μαζικών αντιποίνων στα οποία επιδίδονταν οι ναζιστικές δυνάμεις κατοχής.
Στρατόπεδο Παύλου Μελά
Χώροι εκτελέσεων ήταν το Επταπύργιο, το «Κόκκινο σπίτι» στο συνοικισμό Δόξας, πάνω από το Καυτατζόγλειο στάδιο (εκεί εκτελέστηκαν οι πρώτοι φοιτητές Σωκράτης Διορινός και Ηλίας Καπέσης το Νομέμβριο του 1941), στην «Τουμπίτσα» κοντά στο στρατόπεδο "Παύλου Μελά", στον Γαλλικό ποταμό, στη Μίκρα, στα Σφαγεία, στη Γεωργική Σχολή, στη Λητή, στην Αγία Φωτεινή κ.α.
Υ.Γ 1: Μπορείτε να ακούσετε το "Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα" στον παρακάτω σύνδεσμο
Υ.Γ. 2: Για εκείνον που θέλει να μάθει περισσότερα για αυτήν την μαύρη περίοδο στην ιστορία της πόλης οφείλει να διαβάσει ορισμένα από τα έργα των ντόπιων λογοτεχνών της εποχής. Παραθέτω ορισμένα: Γιώργος Ιωάννου (Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Το δικό μας αίμα )
Ντίνος Χριστιανόπουλος (Θεσσαλονίκην, ου μ’εθέσπισεν…)
Υ.Γ 3: Αυτό το άρθρο είναι αφιερωμένο, εκτός από αυτούς που μπήκαν στον κόπο να το διαβάσουν, σε όλα αυτά τα παιδιά που συμμετείχαν στον αρκετά απαρχαιωμένο και αντιπαιδαγωγικό θεσμό της σχολικής παρέλασης, φόρεσαν τα χιλιοσιδερωμένα τους πουκάμισα και περπάτησαν καμαρωτοί με ψηλά το κεφάλι, ενώ έπειτα βγήκαν χαμογελαστοί φωτογραφίες με τους περήφανους γονείς τους. Ελπίζω αυτά τα παιδιά, των οποίων η πλειοψηφία δεν γνωρίζει τον λόγο της διοργάνωσης της παρέλασης, τι γιορτάζουμε εκείνες τις μέρες, και ποιους νεκρούς παππούδες και προπαππούδες τιμούμε να ενδιαφερθεί για αυτά τα τόσο νωπά και κοντινά σε εμάς ιστορικά γεγονότα.
Δικτυογραφία:
http://www.thessmemory.gr
parallaximag.gr
http://gym-n-efkarp.thess.sch.gr/old/28oktobriou.htm
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου